Manastir Velika Lavra imao je važnu ulogu u cjelokupnoj povijesti specifične monaške republike na Svetoj Gori. Zajednički način života kojim su počeli živjeti monasi u ovog manastira postepeno se proširio na cijelu Svetu Goru. Kroz povijest prolazio je kroz uspone i padove, ali uvijek je bio vodeći manastir na Svetoj Gori. Manastir ima brojne objekte unutar svojih obrambenih zidina, ali i na velikom teritoriju izvan njih, a kojih je vlasnik ovaj manastir.
- Geografski položaj
Manastir Velika Lavra nalazi se na krajnjem jugu Svete Gore. Udaljen je od Kareje šest do sedam sati hoda ili 35 km, od najbližeg manastira Karakala tri i pol sata hoda ili 17,5 km, a od najudaljenijeg manastira Hilandara 13 sati hoda ili 65 km. Osim pješice do manastira posjetioci mogu doći brodom. Tada se manastir može vidjeti s velike udaljenosti s Egejskog mora. More oko pristaništa uvijek je valovito što otežava pristajanje brodovima. Nad malim pristaništem je kula koja je služila za obranu od gusara. Manastir se nalazi na ravnici iznad oštre litice na nadmorskoj visini od 160 metara. Dok se na ovom mjestu u antici nalazio grad imena Melana.[1]
- Povijesno i hijerarhijsko značenje manastira
Nastankom manastira Velika Lavra u 10. stoljeću nastale su velike cenobitske zajednice monaha na Svetoj Gori. U vrijeme bizantske vlasti carevi štite manastir od utjecaja državnih i crkvenih dostojanstvenika. Manastir je oslobođen plaćanja poreza te prima brojne donacije, čime jača njegova ekonomska moć. Kada je manastir 1423. godine pao pod vlast Turaka završava i period njegova uspona. Turska vlast uvela je velike poreze manastiru da nije više bio moguć zajednički život u manastiru. Većina monaha tada bježi u atonsku pustinju, dok oni koji su ostali u manastiru prelaze na idioritmički način života. U isto to vrijeme česti su i gusarski napadi na manastir. Idioritmički način života i malobrojnost monaha u manastiru u to vrijeme doveo je do propadanja manastira i rušenja pojedinih zgrada. Za vrijeme turske vlasti u manastiru je djelovala tiskara. Tiskaru je turska vlast uništila za vrijeme grčkog ustanka kao gotovo i cijeli manastir. Kroz cijelu povijest manastir je držao prvo mjesto u hijerarhiji svetogorskih manastira, a na cenobitski način života vratio se 1980. godine, odlukom patrijarha Dimitrija. Kroz povijest mijenjao se broj monaha koji su pripadali ovom manastiru. Danas se manastir nalazi na prvom mjestu prve od četiri grupe manastira. U prvoj grupi uz Veliku Lavru nalaze se još manastiri: Dohijar, Ksenofont i Esfigmen. Zemljište kojim upravlja ovaj manastir najveće je na Svetoj Gori.
2.1. Objekti unutar manastira
Posjetiocima koji u manastir dolaze brodom potrebno je dvadeset minuta hoda da se uspnu od pristaništa za brodove do ulaza u manastir. Ova udaljenost manastira od mora osiguravala je manastiru bolju obranu od gusara koji su znali napadati manastir s mora. Na ulazu se nalaze dvostruka vrata čija su krila okovana željeznim pločama, a na njima postoje dvostruke brave. Vrata se zatvaraju sa zalaskom sunca, a otvaraju s izlaskom sunca, noću se vrata nikome ne otvaraju. Glavna vrata nalaze se blizu glavne obrambene kule. Unutar manastira je kompleks zgrada s kelijama koji je ograđen zaštitnim zidom na kojem se nalazi 15 obrambenih kula. Najpoznatija je Cimiskijeva kula, koja se nalazi na jugozapadnom dijelu obrambenog zida nedaleko od ulaza u manastir. Služila je za zaštitu od pljačkaša jer je manastir uvijek bio velik i bogat te je bio česta meta napada gusara sa Sredozemnog mora.[2] Osim što su kule služile kao promatračnice tijekom gusarskih napada služile su i kao posljednje utočište monaha kada je ostatak manastira bio okupiran od strane gusara ili razbojnika. Konaci[3] su postavljeni oko dvorišta, uz vanjski masivni zaštitni zid manastira. Njihovi su prozori visoko iznad zemlje izvan opasnosti. Krećući se manastirom prolazi se brojnim stepenicama i arkadama. Za posjetitelje manastira postoji posebno odjeljenje sa sobama koje se zove arhondarij[4], a monah koji opslužuje ove sobe zove se arhondar. Ovaj monah dočekuje posjetitelje i brine se o njima.[5]
2.1.1. Glavna crkva
Glavna crkva Velike Lavre je najstariji katolikon[6] na Svetoj Gori. Crkvu je podigao Atanasije 963. godine. U vrijeme gradnje bio je dovoljan za tadašnju zajednicu, ali kako se povećavao broj monaha morao se proširivati. Osnovicu mu čini razvijeni grčki križ s četiri stuba, pod kupolom čiji je promjer najveći na Svetoj Gori, promjer joj je 6,25 m. Freske u unutrašnjosti crkve oslikane su 1535. godine, a između njih ističu se Raspeće i Uzašašće Bogorodice. Ikonostas je od mramora i podignut je 1887. godine. Ikone koje su na njemu iz ranijeg su vremena. Na ikonostasu su ikone koje predstavljaju Krštenje Kristovo i Uzašašće Gospodinovo. Lijevo od ulaza u crkvu nalazi se paraklisa[7] Četrdeset mučenika u kojem se nalazi mramorni grob Atanasija Atonskog. Iznad groba visi sedam kandila[8] koja su stalno upaljena. Desno od ulaza u crkvu, paraklisa je sv. Nikole poznata po vješto izrađenom ikonostasu od drveta.[9]
2.1.2. Paraklise
Manastir Velika Lavra ima 16 paraklisa u zgradama konaka, tri unutar dvorišta manastira i dvije u glavnoj crkvi. Prva od tri paraklise u porti posvećena je Atanasiju. U njoj se čuva željezno žezlo kojim je Atanasije udario u stijenu iz koje je potekla voda i željezni križ težine četiri kilograma koji je Atanasije nosio na bogoslužjima. Druga paraklisa u porti je Bogorodice Kukuzelise. Nalazi se u neposrednoj blizini ulaznih vrata manastira. Naziv je dobila po ikoni Bogorodice koja se u njoj čuva, dok je ikona ime dobila po poznatom kantoru Ivanu Kukuzelu. U ovoj paraklisi nalaze se zanimljive freske iz 13. stoljeća. Treća paraklisa stoji na jugozapadnom dijelu dvorišta i posvećena je sv. Mihaelu iz Sinade.[10]
2.1.3. Blagovaonica
Blagovaonica se nalazi nasuprot ulaza u glavnu crkvu. Za cijelo vrijeme obroka jedan monah čita žitije[11] sveca koji se slavi toga dana, dok monasima nije dopušteno međusobno razgovarati za vrijeme obroka.[12] Specifičnost blagovaonice Velike Lavre je u tome da se u njoj još uvijek nalaze originalni kameni stolovi.[13] Tlocrt blagovaonice ima oblik križa. U njenoj unutrašnjosti nalaze se freske nepoznatog autora. U apsidi zapadnog kraka križa freska je s prikazom posljednje večere. U istočnom kraku križa, koji se nalazi desno od ulaza, može se vidjeti freska koja prikazuje motiv ponovnog Kristova dolaska te motive iz života Bogorodice. U južnom kraku križa naslikana je freska Jesejeva roda, a na suprotnoj sjevernoj strani uočavaju se slične scene i scena nebeskih ljestvi.[14] Monasi odlaze u blagovaonicu nakon završetka božanske liturgije, zbog toga se blagovaonica nalazi nasuprot glavne manastirske crkve. Uz samu blagovaonicu su popratni objekti: kuhinja, pekara, te spremišta za vino, ulje i usjeve.
2.1.4. Krstionica
Krstionica se nalazi kod ulaza u glavnu crkvu, između glavne crkve i blagovaonice. Njezin tlocrt u obliku je osmerokuta, pa se krov oslanja na osam stubova. Izrađena je 1060. godine, a kupola joj je ukrašena 1635. godine. Ovo je najveća od svih krstionica na Svetoj Gori.[15] Karakteristično je za manastire na Svetoj Gori da ne posjeduju svi krstionice na otvorenom. Manastiri koji nemaju dovoljno otvorenog prostora nemaju krstionica na otvorenom prostoru.
2.1.5. Biblioteka, arhiv i riznica
U biblioteci ima oko 2550 rukopisnih kodeksa, od kojih je blizu 500 na pergameni. Među ovim rukopisima posebno su važni: rukopis iz 6. stoljeća pisan majuskulom, kodeks Beta 107 iz 11. stoljeća, rukopis Omega 75 iz 12. stoljeća, Delta 71 iz 12. stoljeća, Beta 100 iz 13. stoljeća te Beta 26. U manastirskom arhivu pohranjen je velik broj dragocjenih dokumenata od kojih neki potječu iz 10. stoljeća. Ovdje se nalaze povelje, carski ukazi i razni drugi pravni dokumenti koji se odnose na osnivanje manastira. U riznici se nalaze osobni predmeti cara Nikefora Foke i mnoštvo zavjetnih darova. Zanimljivo je da vrata riznice moraju otvarati i zatvarati trojica monaha zajedno.[16]
2.2. Objekti izvan manastira
Osim objekata koji se nalaze u manastiru, Velika Lavra u svojoj nadležnosti ima četiri skita i brojne kelije izvan svojih obrambenih zidina dok na nepristupačnim južnim predjelima planine Atos, ovaj manastir posjeduje pećine i isposnice u kojima se nalaze monasi pustinjaci.
[1] Usp. Panajotis HRISTU, Sveta Gora Atonska. Istorija, život, blaga, Beograd, 2009, 166.
[2] Usp. Panajotis HRISTU, Sveta Gora Atonska. Istorija, život, blaga, 175.
[3] Konaci – prostorije za noćenje unutar manastira.
[4] Arhondarij – najbolji dio manastira koji je namijenjen posjetiteljima.
[5] Usp. Aleksandar DEROKO, Sveta Gora, Beograd, 1990, 19.
[6] Katolikon – glavna crkva u manastiru.
[7] Paraklisa – crkva prislonjena uz glavnu manastirsku crkvu ili uklopljena u nju, ali i naziv za manju samostalnu
crkva unutar manastira.
[8] Kandilo – staklena posudica u kojoj gori žižak u ulju.
[9] Usp. Panajotis HRISTU, Sveta Gora Atonska. Istorija, život, blaga, 176-178.
[10] Usp. Panajotis HRISTU, Sveta Gora Atonska. Istorija, život, blaga, 179-180.
[11] Žitije – literarna vrsta koja opisuje život svetaca.
[12] Usp. Aleksandar DEROKO, Sveta Gora, 19.
[13] Usp. Isto, 37.
[14] Usp. Panajotis HRISTU, Sveta Gora Atonska. Istorija, život, blaga, 180-181.
[15] Usp. Panajotis HRISTU, Sveta Gora Atonska. Istorija, život, blaga, 180.
[16] Usp. Isto, 182.